μοναστήρι ή μονή

Συγκρότημα κτιρίων διατεταγμένων γύρω από έναν ναό και προορισμένων να εξυπηρετήσουν τη διαμονή και τη διαβίωση των μοναχών. Τα μ. εμφανίζονται από τους πρώτους ήδη αιώνες του χριστιανισμού· αναφέρονται συγκεντρώσεις μοναχών, ασκητών ή αναχωρητών στην Αίγυπτο, στη Συρία, στην Αντιόχεια κ.α. Η μορφή τους φυσικά δεν είχε καμιά σχέση με τη μορφή που πήραν αργότερα όταν, με την πάροδο των αιώνων, ο μοναχικός βίος και το τυπικό της ίδρυσης και λειτουργίας των μονών υπήρξαν αντικείμενο ειδικών κανόνων, που θεσπίστηκαν γι’ αυτόν το λόγο. Άλλωστε οι μ. προσέλαβαν σιγά-σιγά ιδιαίτερη υπόσταση ως ιδρύματα, απόκτησαν τεράστιες περιουσίες, τις οποίες παραχώρησαν διάφοροι αυτοκράτορες και άλλοι ηγεμόνες, πήραν πολλές φορές τον χαρακτήρα και την αποστολή φρουρίου και έγιναν άλλοτε καταφύγια και άλλοτε τόποι περιορισμού πολιτικών ηγετών. Ανάλογη συνεπώς υπήρξε και η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής τους μορφής και η όλη λειτουργική και κατασκευαστική τους συγκρότηση. Στην Ελλάδα κύριος τόπος ανάπτυξης του μοναχισμού και ίδρυσης μονών, από τον 10o αι., είναι η χερσόνησος του Αγίου Όρους. Αξιόλογο επίσης κέντρο μοναχισμού με σημαντικά μ. αναπτύσσεται στα Μετέωρα, ενώ και σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας, στη Στερεά, στην Πελοπόννησο και στα νησιά, αναπτύσσονται μεγάλα μ., πολλά από τα οποία διατηρούνται μέχρι σήμερα. Τα βυζαντινά μ., στην τυπική τους μορφή, έχουν ένα κλειστό σχήμα, τετράγωνο, ορθογωνικό, τραπεζοειδές ή και ακανόνιστο, ανάλογα με τη μορφή του εδάφους στο οποίο έχουν ιδρυθεί· το γεγονός πάντως ότι συνήθως ιδρύονται σε ορεινά και δύσβατα μέρη, οδηγεί προς μη κανονικά σχήματα, πάντοτε όμως κλειστά. Για τον σχηματισμό του κλειστού αυτού σχήματος χρησιμοποιούνται τα κτίρια διαμονής των μοναχών, καθώς και τα βοηθητικά και απαραίτητα για την οπωσδήποτε άνετη διαβίωση τους κτίρια. Τα κελιά, οι ξενώνες, οι αποθήκες κλπ. τοποθετούνται έτσι ώστε να περικλείουν την εσωτερική αυλή της μ., τον ελεύθερο δηλ. χώρο, στο κέντρο του οποίου ιδρύεται ο ναός της μ., το καθολικό. Την τυπική αυτή διάταξη ακολουθούν όλα γενικά τα μ. της ανατολικής Εκκλησίας, ενώ στη Δύση ο ναός εντάσσεται συνήθως σε μια από τις πτέρυγες που περιβάλλουν την αυλή και δεν τοποθετείται ελεύθερα μέσα σ’ αυτή. Η συγκέντρωση και η κοινή διαβίωση των μοναχών, άσχετα προς την κοινοβιακή ή ιδιόρρυθμη μορφή που ισχύει σε κάθε μ., είναι φανερό πως οδήγησε στην ανάγκη ίδρυσης και λειτουργίας, μέσα στη μονή, πολλών και διαφορετικής αποστολής κτιρίων, έτσι ώστε τελικά το όλο συγκρότημα να εξυπηρετεί όχι μόνο τις ειδικές θρησκευτικές ανάγκες για τις οποίες ιδρύθηκε, αλλά και τις βιοτικές των κατοίκων του, της ιδιότυπης δηλαδή ομάδας που το κατοικεί και το ζωντανεύει. Η γενική εξωτερική μορφή του μ. έχει κατά κανόνα χαρακτήρα αμυντικό, κλειστό, με ελάχιστα και μικρά ανοίγματα· σε πολλές άλλωστε περιπτώσεις τα μ. περιβάλλονται από ισχυρά και ψηλά τείχη, που διακόπτονται από πύργους, όπως το μ. του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο, τα μ. Μεγίστης Λαύρας, Δοχειαρίου κ.ά. στο Άγιο Όρος, η μ. Τσάγεζι στη Θεσσαλία και πολλές άλλες· αναφέρουμε ακόμα τη μ. του Σινά που ο ίδιος ο Ιουστινιανός οχύρωσε και που αποτελεί, ουσιαστικά, περιτειχισμένο οικισμό. Αλλά και όταν το εξωτερικό τείχος δεν έχει ειδική φρουριακή κατασκευή, δεν παύει να είναι ισχυρό και ψηλό, να φέρει πολεμίστρες και ζεματίστρες και να προσφέρει γενικά τη δυνατότητα της ένοπλης άμυνας. Ιδιαίτερη άλλωστε φροντίδα δίνεται πάντοτε στην οχύρωση του πυλώνα της μονής, που πολλές φορές προστατεύεται από πύργο και ζεματίστρα. Βασικής σημασίας κτίρια της μ. είναι αυτά που περιλαμβάνουν τα κελιά των μοναχών. Συνήθως είναι διώροφα (μ. Παντοκράτορος Αγ. Όρους, Κοίμησης Θεοτόκου Ύδρας, Θεολόγου Πάτμου κλπ.), αλλά υπάρχουν και πολλά παραδείγματα κτιρίων κελιών με περισσότερους ορόφους, στις μ. του Αγ. Όρους κυρίως, όπου το πλήθος των μοναχών επέβαλε την κατασκευή κτιρίων με 6 και 7 ορόφους (μ. Σίμωνος Πέτρας). Τα κελιά είναι κατά κανόνα ομοιότυπα, θολοσκέπαστα και διατεταγμένα σε σειρές επάλληλες· η προσπέλαση τους γίνεται από ανοιχτούς διαδρόμους που βλέπουν προς την αυλή της μ., δεδομένου ότι ο εξωτερικός τοίχος φέρει μικρά μόνο ανοίγματα φωτισμού ή είναι εντελώς τυφλός. Στη μ. Σίμωνος Πέτρας του Αγίου Όρους τα κελιά έχουν χαγιάτια προς το εξωτερικό, που εκεί όμως επιτρέπονται, εξαιτίας του μεγάλου ύψους στο οποίο βρίσκονται και της έλλειψης κάθε πιθανότητας αναρρίχησης σ’ αυτά. Το εσωτερικό των κελιών είναι απλούστατο· στους τοίχους δημιουργούνται μικρές κόγχες για την τοποθέτηση εικονισμάτων ή χρήσιμων στο μοναχό ειδών· η είσοδος του κελιού είναι συνήθως στενή και χαμηλή και η επιφάνειά του περιορισμένων διαστάσεων· η προς την αυλή όψη των κτιρίων των κελιών, αντίθετα προς την κλειστή εξωτερική, είναι ανοιχτή, ευχάριστη, και οι επάλληλες τοξοστοιχίες των ανοιχτών διαδρόμων της προσδίδουν αξιόλογη πλαστικότητα και κίνηση· ας σημειωθεί άλλωστε ότι οι εσωτερικές αυτές όψεις διακοσμούνται συνήθως με κεραμοπλαστικές και άλλες διακοσμήσεις. Αλλά και στην περίπτωση των απλών επιχρισμένων προσόψεων, οι σκιές που δημιουργούν οι στοές, οι τετράγωνοι πεσσοί ή οι ραδινοί ξύλινοι ή λίθινοι κίονες, οι κομψές λίθινες κλίμακες, τα στηθαία, κλπ., συνθέτουν σύνολα αρμονικά και εύμετρα. Σημαντικό επίσης κτίριο της μ. αποτελεί η «τράπεζα», ο χώρος εστίασης των μοναχών. Οι τράπεζες είναι κτίρια μεγάλα και ανεξάρτητα, τοποθετημένα απέναντι από τον νάρθηκα του καθολικού ή άλλοτε ενσωματωμένα σε κάποια πτέρυγα της μ., όταν δεν υπάρχει ο αναγκαίος χώρος. Έχουν συνήθως σχήμα επιμήκους ορθογωνίου (Δαφνί, Όσιος Λουκάς, Νταού Πεντέλης), που καταλήγει σε ημικυκλική κόγχη, η σχήμα Τ με μια ή περισσότερες κόγχες (μ. Μεγίστης Λαύρας, Βατοπεδίου, Διονυσίου στο Άγιο Όρος)· καλύπτονται με ξύλινες δικλινείς στέγες ή με θόλους, ενισχυόμενους κατ’ αποστάσεις με σφενδόνια. Στο εσωτερικό τους κατασκευάζονται χτιστά τραπέζια και πάγκοι που διατάσσονται κατά διάφορα σε κάτοψη σχήματα – ευθύγραμμα, Τ ή κατά παράταξη, κάθετα προς τους περιμετρικούς τοίχους. Τα τραπέζια καλύπτονται με μαρμάρινες πλάκες κι όχι σπάνια διακοσμούνται (Νέα Μονή Χίου, μ. θεολόγου Πάτμου). Κοντά στις τράπεζες κατασκευάζονται κατά κανόνα οι εστίες, δηλαδή τα μαγειρεία των μ., κτίσματα τετραγωνικής κάτοψης με την εστία στο κέντρο και καπνοδόχο· υπάρχουν επίσης αρτοποιεία, τα «μαγκιπεία», καθώς και αποθήκες για τα διάφορα τρόφιμα, τα «δοχεία». Φυσικά, το μέγεθος της μ. καθόριζε κάθε φορά και το μέγεθος των κτιρίων και την απλή ή πολυπλοκότερη λειτουργική τους διάρθρωση. Είναι φανερό ότι σε μ. μικρού μεγέθους η διάταξη των βοηθητικών αυτών χώρων είναι απλούστερη και πολλές φορές είναι όλοι εντεταγμένοι σε μια από τις πτέρυγες της μ. χωρίς ιδιαίτερη λειτουργική ή μορφολογική έξαρση. Πρέπει, τέλος, να αναφερθεί η ύπαρξη ξενώνων, νοσοκομείων, γηροκομείων, λουτρών, βιβλιοθηκών και πολλών άλλων κτισμάτων ή εγκαταστάσεων, όπως οι «κινστέρνες», οι κρήνες, οι πύργοι, οι στάβλοι (τα «βορδοναρεία»), τα πλυντήρια, οι «αρσανάδες» (νεώσοικοι, όταν η μονή βρίσκεται κοντά τη θάλασσα) κλπ., που συμπληρώνουν τα μεγάλα μοναστηριακά συγκροτήματα κυρίως του Αγίου Όρους. Στο κέντρο της αυλής βρίσκεται πάντα το καθολικό, εκφράζοντας έτσι την κυρίαρχη θέση του στο όλο συγκρότημα, και μπροστά του η «φιάλη»· μια κρήνη δηλαδή, στην οποία υπάρχει το αγίασμα, το νερό με το οποίο πρέπει να νιφτεί συμβολικά ο πιστός· το καλύτερο παράδειγμα φιάλης, από αρχιτεκτονική άποψη, βρίσκεται στη μ. της Μεγίστης Λαύρας, στο Άγιο Όρος. Αξιοσημείωτη είνάι η διαμόρφωση ειδικού τύπου μοναστηριακού καθολικού που παρατηρείται στις μ. του Αγίου Όρους. Ο ναός ακολουθεί μεν τη βασική διάρθρωση του βυζαντινού ναού, αλλά διαφέρει κατά το ότι προστίθενται τώρα δύο ημιχόρια δεξιά και αριστερά στον κυρίως ναό, δύο δηλαδή μεγάλες ημικυκλικές κόγχες, όπου συγκεντρώνονται και ψάλλουν οι μοναχοί· ο τύπος αυτός ονομάζεται και Αθωνιτικός. Στις μικρότερες πάντως μ. τα καθολικά δεν διαφέρουν από τις σύγχρονές τους βυζαντινές εκκλησίες. Το μ., έχοντας να εξυπηρετήσει εκτός από τις θρησκευτικές και τις κάθε είδους ανθρώπινες ανάγκες μεγάλου κατά κανόνα αριθμού μοναχών, μεταβάλλεται αναγκαστικά σ’ ένα πολύπλοκο συγκρότημα, όπου ένα πλήθος λειτουργιών πρέπει να ικανοποιηθεί με τον οικονομικότερο και πιο αποδοτικό τρόπο. Η καλλιέργεια της γης, η συγκομιδή και η αποθήκευση των καρπών, η διαβίωση των μοναχών, η παρασκευή και η διανομή της τροφής, η άμυνα, η επικοινωνία και το εμπόριο ακόμα πρέπει να εξυπηρετηθούν. Βλέπουμε έτσι τις μ. να παίρνουν μέγεθος μεγάλο, να υψώνονται σαν φρούρια αληθινά, με ισχυρά τείχη και πύργους, στο εσωτερικό των οποίων η ζωή κυλά με κάποιο ιδιαίτερο, αλλά πάντως όχι απάνθρωπο, ρυθμό. Μέσα στα μ. οι μοναχοί ασκούν τη λατρεία αλλά εκτελούν και όλες τις άλλες απαραίτητες από τη φύση τους υπηρεσίες και συγχρόνως καλλιεργούν τα γράμματα και τις τέχνες. Και η αρχιτεκτονική τους λοιπόν είναι ανάλογη. Εκφράζει με τον πιο άμεσο τρόπο αυτό το από λειτουργική άποψη πολυσύνθετο συγκρότημα, χωρίς περιττές επιτηδεύσεις· αλλά ακριβώς γι’ αυτό έχει μεγάλη σημασία και η μοναστηριακή αρχιτεκτονική, γιατί μας διασώζει εξαιρετικά ενδιαφέρουσες μορφές και λειτουργικούς τύπους του παρελθόντος και, το κυριότερο, μας διασώζει πολύτιμους τύπους της λαϊκής βυζαντινής αρχιτεκτονικής, η σημασία της οποίας δεν είναι καθόλου μικρότερη από τη σημασία της αντίστοιχης κοσμικής αρχιτεκτονικής. Η φιάλη, κομψή κρήνη που έχει ως προορισμό τον αγιασμό των νερών, μπροστά από το καθολικό, είναι χαρακτηριστικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής των μοναστηριών. Στη φωτογραφία, η φιάλη της μονής Ιβήρων στο Άγιον Όρος (φωτ. Σ. Καδά). Η μονή Δούσικου, στην ορεινή Θεσσαλία. Η μονή Κλειστών, στην Αττική. Η μονή Τοπλού στην Κρήτη. Η μονή Αγίας Τριάδας των Τζαγκαρόλων στην Κρήτη. Η μονή Αγίου Γερασίμου στην Κεφαλονιά, στις βορειοδυτικές παρυφές του Αίνου. Η μονή Ζαλόγγου στην Ήπειρο. Στην κορυφή το μνημείο. Η κάτω μονή Πρεβέλης στην Κρήτη. Η μονή Χαζοβιώτισσας στην Αμοργό. Η μονή της Αγίας Παρασκευής στην Ήπειρο, στην οποία διασώζονται αξιόλογες τοιχογραφίες. Η μονή Υπεραγίας Θεοτόκου Αργιλίων στη Κεφαλονιά. Η μονή Μεγάλου Σπηλαίου στα Καλάβρυτα, στη βάση ενός πελώριου βράχου, ιδρύθηκε, κατά την πράδοση, τον 4ο αι. από τους αδελφούς Συμεών και Θεόδωρο στο σπήλαιο όπου βρήκαν εικόνα της Παναγίας, έργο του ευαγγελιστή Λουκά. Η μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Γκούρας στο νομό Τρικάλων. Η μονή Ολυμπιώτισσας στο νομό Λάρισας, στην οποία στεγάζεται ανδρικό μοναστήρι. Γενική άποψη της μονής Πεντέλης στην Αττική. Η μονή της Ζωοδόχου Πηγής στην Άρια του νομού Αργολίδας. Η μονή Οδηγητρίος Κυρίας στο νομό Χανίων της Κρήτης. Η μονή Ζερπίτσης στο νομό Λακωνίας. Παρεκκλήσι κοντά στο μοναστήρι της Παναγίας της Ακρωτηριανής στο νομό Λασηθίου.